Kritiek

Beweringen zijn niet te controleren (denk o. a. aan Stapel). Alle bronnen waarop hij zijn verslagen baseerde heeft Lewis tot op het laatst geheim en voor zich gehouden.

Wat is de invloed van de Amerikaanse onderzoeker op zijn informanten?

Hoewel Lewis absoluut niet bedoelde te zeggen dat de schuld van de armoede lag bij de mensen zelf, omdat zij te weinig initiatief namen om hieruit te komen, is dit vaak wel naar aanleiding van zijn studies de conclusie. Het is deze conclusie die in Amerika leidde tot The battle against poverty.

Eigenlijk is dit boek meer een literair hoogstandje, dan een gecontroleerd onderzoeksverslag. Het literaire zit h′m in de minutieuze beschrijving van het dagelijkse leven in het huishouden van vijf gezinnen, in herhaling. Een soort litanie. De dialogen maken het critici al heel gemakkelijk te zeggen dat hij dit nooit op een dag tegelijkertijd kan hebben gehoord. En wat hij hoorde was voor zijn oren bestemd en verschilt van het verhaal dat men in eigen kring vertelt. Daardoor moet er al een aanzienlijke vertekening plaats vinden in de ervaring van die bewuste dag. Als op die dag de regering was gevallen, was het waarschijnlijk onderdeel van elk gesprek van die dag geweest.

Het armste en het rijkste gezin hebben geen banden meer met het platteland. Beide gezinnen zijn doodongelukkig. Missen ze het platteland? Ook lijkt een onderliggende gedachte te zijn dat de trek van het platteland om de armoede daar te ontvluchten leidt tot nog grotere onvermoede armoede in de stad, zelfs als men zich nog niet volledig in de stad heeft gevestigd, maar contacten met het platteland blijft onderhouden. En dan gaat het inderdaad niet alleen om materiële armoede, maar ook om een geestelijk voortwoekerend tekort!

De bewust genomen keuze te vertrekken, lijkt zich tegen de mensen te keren. En dus keert het zich tegen de redelijkheid! Een literair gegeven zoals dat prachtig is uitgewerkt in “Le rouge et noir” van Stendahl (23 January 1783 — 23 March 1842) over de periode na Napoleon.

Literaire analyse

Omdat het eigenlijk om een literair document gaat, kun je hierop een literaire analyse los laten. Dat wil zeggen je gaat je verdiepen in de reden, waarom Lewis deze verhalen in die volgorde heeft gepubliceerd. Daarmee moet hij een bedoeling hebben gehad. Die bedoeling zullen we waarschijnlijk nooit met zekerheid kennen, toch kunnen we proberen die te achterhalen.

Mijn idee waarom hij voor deze volgorde heeft gekozen, is dat het beginverhaal en het laatste verhaal liggen op de extremen van een continuüm. Een manier van denken die in die dagen erg populair was(zie Ralph Linton: The study of man, 1936 en 1964, pag. 389). Een continuüm was meestal meer dan een lijn tussen twee extremen; vaak lag aan de keuze van de extremen een richting waarin een ontwikkeling zich zou kunnen voltrekken ten grondslag.

Het continuüm is dat van het platteland (fam. Martinez) enerzijds en de stad anderzijds (fam Castro). Het eerste gezin leeft in armoedige (niet de armoedigste) financiële omstandigheden, terwijl het laatste gezin heel erg rijk is. Cultureel is het andersom: het eerste gezin kent en respecteert zijn culturele achtergrond (houdt de Indiaanse taal in ere), terwijl het laatste gezin (Castro), schatrijk, afglijdt naar een soort Amerikaans model. Beide aspecten (de materiële en de culturele armoede) zijn in de ogen van Lewis even erg. De drie overige gezinnen zouden tussenposities moeten zijn in de overgang van het platteland naar de stad.

Kunnen we die tussenposities ook hierin terugvinden? Zoals gezegd heeft de tweede familie (Gomez) nog contacten met het dorp waarin het eerste gezin leeft. Dit zou je een materieel contact kunnen beschouwen, waarmee dit tweede gezin nog aan het platteland is gebonden. Het gezin Gomez woont in een sloppenwijk met een muurtje eromheen. Een zoon leeft van de misdaad en omringt zich met bendeleden. De vader en de oudste zoon hebben een vast inkomen, waardoor je de familie toch wel een beetje als bevoorrecht zou kunnen beschouwen ten opzichte van het derde gezin, waarvan de man leeft als een kleine zelfstandige, wat hem niets opbrengt. Zijn vrouw is zijn vangnet. Qua zelfstandigheid gaat het derde gezin al richting het rijke eind van het continuüm, terwijl je ze toch eigenlijk als het armste gezin van de vijf gezinnen moet beschouwen. Het armste gezin vormt het midden van het continuüm. Het vierde gezin lijkt ook zijn plaats in het continuüm te hebben gevonden: de man is weliswaar geen eigen baas, maar chef van een winkelketen, en hij heeft al maar meer geld over te besteden, omdat het zijn droom is in de toekomst voor zijn jongste vrouw (Delila) een huis buiten de stad te kunnen gaan bouwen. Het rijkste gezin, dat woont in de buitenwijken van Mexico city, komt op het eind van de serie.

Kortom, inderdaad het continuüm zou het achterliggende idee bij Lewis geweest kunnen zijn voor de volgorde, waarin hij de verslagen heeft gepubliceerd. Toch wringt zich hier ook de schoen, omdat door de overdaad aan kleine feitjes die je nu eens aan het ene eind van het continuüm zou plaatsen, dan weer aan het andere eind, je de indruk krijgt dat de motor van ontwikkeling ontbreekt. Er is geen motief meer waardoor de mensen uit een armoedige situatie zich kunnen ontworstelen. En daarmee komt het achterliggende idee van ontwikkeling op losse schroeven te staan, vooral ook omdat het laatste gezin geen prikkel is om je zó te willen ontwikkelen. Dat is eerder een verschrikking die je te wachten staat, dan iets waarvoor je leeft. Met het in deze volgorde plaatsen van deze verslagen, laat Lewis ook uitkomen, wat hij zelf al dacht, nl. dat er een armoedecultuur bestaat, waaruit je je niet gemakkelijk kunt losmaken.

Overweging

In de Mexicaanse levensverhalen van Oscar Lewis valt op dat vrouwen zowel door mannen gewelddadig onderdrukt worden, als door bijverdiensten zich in een zekere mate hebben vrijgevochten. Mij deed dit denken aan de positie van een bepaalde groep traditiegetrouwe Surinaamse en Antilliaanse vrouwen. Aangezien deze positie vaak wordt gezien als een gevolg van een uit de slavernij meegebrachte culturele erfenis, vond ik de overeenkomst met de positie van vrouwen in Mexico-stad frappant. Immers in Mexico zijn nauwelijks slaven geïmporteerd.

Een volgende stap in mijn denken hierover, was het zien van deze overeenkomst als een aanwijzing van het bestaan van een meso-amerikaanse cultuurkring, waarvoor behalve aangehaalde positie van de vrouw, volgens mij, geen enkele aanleiding is. Toch brengt ons dit tot een interessante theoretische overweging t.a.v. het werk van Oscar Lewis. In hoeverre heeft de Amerikaanse antropologische erfenis, die zwaar leunt op het begrip “cultuurkring”, overgenomen uit een twijfelachtige etnografische Duitse benadering die zelfs Hitler inspireerde, Oscar Lewis ertoe verleidt in een kritisch gebaar deze erfenis resoluut en absoluut af te wijzen?

Stel dat hij deze erfenis wilde afwijzen, dan had hij dit in principe toch ergens kenbaar moeten maken, om te voorkomen dat mensen als ik denken te ontdekken dat er in zijn werk niet zozeer sprake is van een “culture of poverty” maar van een “culture area”. Oscar Lewis zou naar mijn idee dus een poging gedaan hebben om van een positivistische methodologie over te stappen naar een min of meer marxistische methodologie (die nog steeds niet bestaat). Zoals veel uit deze tijd en de tijd vlak daarop is deze poging niet alleen gekenmerkt door een enorme ambitie maar ook door een zichzelf overschattend falen. Met andere woorden al schrijvend werd hij zich bewust van zijn falen, net als Samuel Beckett. En laat je dat merken?

Het interessante van deze overweging zit hem in het feit dat het Oscar Lewis in zijn tijd plaatst, en laat zien waar zijn inspiratiebronnen liggen. En we kunnen dan constateren dat hij deel uitmaakt van het breukvlak dat zich op het eind van de Koude Oorlog ontwikkelt en denkt een geheel nieuwe wereldorde tot stand te kunnen brengen. Het feit dat in deze tijd van globalisering, ineens ook weer het idee van de cultuurkring aan belangstelling wint, is dan ook naar mijn idee een teken aan de wand. Wij zijn weer volop terug bij een situatie waaraan de breukvlakkers dachten te kunnen ontsnappen.

Alwie geïnteresseerd is, wordt gevraagd om commentaar of een verhaal
an te leveren in het Gastenboek!